TAMURT TAQVAYLIT (SIWEL) — Leqrar n yal amdan d nekwa-ines . Mebla nekwa, amdan xas ma yella , xas i teddu nnig tmurt , deg yixef n yiman-is yella amzun ulac-it . Ɣef aya seg asmi ar ad illal wamdan ɣer tudert alama d-asmi ara yemmet aɣbel-is amezwaru d- amek ara d-yaf anwa i d-netta, amek i d- netta . Lhejna-s d-amek ara d yemlil netta akked yiman-is. Ɣef annect-a asteqsi irekmen, am aman ɣef times deg allaɣ-is d-asteqsi ihuzan tixliǧin n yixef n yal yiwen ɣer yal lqum di yal zzman : « anwa id nekk ? ».
Tuttra-agi ur telli ara d yelli-s n ugacur neɣ d tnefcic ɣef tudert. Tuttra-agi azal-is meqqer imi meskud ur yegi ara wamdan isem i nekwa-s, timadit-ines ad tezg tqecem, tesḥurejdul ɣef tɛakazt n cekk akked lkerh n yiman. Meskud amdan ur yeɛqil ara iman-is di lemri n lbeḍna n yixef-is , yura fell-as ad yettɛabbi timadit tameɛlalt am uzembil ɣef tuyat-is.
S wakka, nettaf belli deg waguran imenza n tudert-is , llufan ur yezmir ara ad yesemgired gar wayen yellan deg iman-is d wayen yefɣen ɣef yiman-is. Ixef-ines yezdew deg ufezqi n wer ameyez (le syncrétisme indifférencié ) d-annect-nni i t-yettaǧǧen ur yettmeyyiz ara gar ayen yellan ines d wayen yellan berra n-ines . Di reḥba-agi tamenzut n tudert-is mi ara d yemslay llufan ɣef yiman-is ur d ineṭeq ara s « nekk », yesenɛat-d iman-is s yisem is ggan imawlan-is . Simmal yettimɣur di leɛmer simmal tgemu usekkud-ines . S tinegmit-agi ara yebdu ameyez gar iḥricen yettikkin deg iman-is d wid yellan nnig yiman-is. Ikečem imir deg ufezqi amesmigred( le syncrétisme différencié) s wacu yezmer ad yeɛqel « Nekk »-ines ɣef « Nekk » n wiyad. Seg imir alama yemmut , tidmi-s tettinnig ɣer tabḥatin n usferfed akken ad tjab isufar ara yeggan leqrar i « Nekk » ines id yufraren . Anadi-agi d netta ara t-yawwin ad yeḥluceg ɣef timsal yekkan nnig tillin akken ad t-sers ɣef umanar n tidet yefran : tidet-n yiman-is.
Tidet-nni ɣef yettḥetic wamdan i wakken ad yesɛukkez fell-as deg abrid n tudert : d nekwa-s ! Nekwa n yal yiwen tbedd s yisem tewwi . D-isem-nni id -as yettagen udem amer ad taflali si gar leɣmam n-nnger id tesmirin fell-as wussan . Tamselt n nekwa yezzi fell-as wawal. Fell-as icar umedyaz s yifyar-agi : « i win ur nesɛi isem/ i wacu yella ? / ay akka i d-lhem/ yuɣal d menwala/ ur yesɛi udem/ ur yesɛi ayla/ i limer yefhem/ tidet d nekwa ».
Awal yezzi ɣef timagit , acku mi ara yemuqel wamdan ɣer lemri n tudert , di tilawt ɣef yisem-is i yettnadi gar tugniwin is-id yettuɣalen si telqay n telqay n wayen iɣeba wudem n lemri-nni. S wakka nezmer a nefhem belli d-awezɣi ad tbedd nekwa n wamdan neɣ n weɣref ma yella isekilen yettenǧaren inumak i tudert ur as-ggin ara lmendad i yisem-is. Tansa n yal ixef d nekwa inesxen ɣef taglimt n lyafuxa–s.
Tawwurt n-nekwa d-isem id-as ɛalqen akken ad tesɛu leqrar di reḥba n tillin. Annect-a nettemlil yid-s di tudert imi yal mi ara d nemmager amdan i tikelt tamezwarut asteqsi-nneɣ id zeggiren s -imi d tuttra-agi : « kečč anwa ik-illan ? ». S wakka yettban belli isem newwi(s lebɣi neɣ mebla lebɣi) d netta iɣ-id yesenɛaten i wiyaḍ. D netta iɣ yettaggan tillin ɣer wiyaḍ am akken diɣ d netta iɣ yesemgaraden ɣef wiyaḍ. « D isem wwiɣ iyi rran d nekk mačči d wayeḍ » id yeqqar wanzi.
Kra n win yewwin isem-is yid-s, ay anda yebɣu yuɣi-t lḥal, lḥir n tudert yetterran ixef di ccedda-s yettuɣal d-afesas, yeshel i uqazem, yeshel i tmerniwt. Abeḥri-nni yettcebbilen lexwaṭer s yir tuttriwin, s yir asmendeg yettuɣal d-arfiq yezuzunen tugdi n wass-a , d tin uzekka akked ndama n yiḍeli.
Aya merra yesenɛated d-akken win iɛadlen akked yisem-is, yekcem di lɣerza n nekwa-s. Yessen i wezrireg gar ulman n uẓẓeṭa iɛalqen ɣef ufagag n tmedurt. Si tama nniḍen kra n win yemɣunzen d yisem-is, tettuɣal-as tudert am ujaɛbub uɣanim xas yewweḍ ur yeddim, xas yeddem ur yewwi. Kra n-win yemɣunzan d yisem-is di tilawt yekker trad gar-as akked « nekk » ines. Amdan am wagi ( yellan di lhejna n umenuɣ netta d yisem-is) axṣim-is amenzu d-iman-is. Tudert-is tettuɣal d tarbut iseqan s tesmem n lkerh akked terzeg n dɣel.
D anect-nni i t-yettaren yefka anzi ar tḥacaṭ n wabrid id yugmen aman seg yir amillus. Amdan am win yezga yesirxis deg yiman-is imi ixef-is yenker d-acu yella, yettwali iferdisen yebnan timadit-ines d iferdisen war azal. Ihi Akken ad yifrir yixef n yal amdan neɣ n yal agdud ilaq lɛaza . Lɛaza tettili-d ma din yeɛdel isem ɣef bab-is. Win yesnan acu id netta ur yetteḥwiji ara asfujeɣ neɣ zyada n wawal akken medden ad zṛen neɣ ad fehmen belli yella. D annect-a ɣef id yewwi awal Lounis Ait Menguellet deg ifyar-agi anda is yeqqar : « ma nnan-ak-id anwi ik-yillan/ inni-t –id mebɣir cwal ». Ferḥat Imaziɣen imula s ljiha-s yesfehm-d talluft s yifar-agi : « fiḥel aserfiqaɛ deg iḍaren / neɣ aẓebel deg warquqen/ neɣ asuɣu deg imezuɣen/ nekni d imaziɣen ».
Mača tikwal iɛarreq yisem i bab n yisem. Tikwal yettnejli yisem ɣef nekwa. Tikwal isem ittefer iman-is ɣef win ur nessin-ara d- acu i d-isem. Di tagnit yecban tagi , ixef yettuɣal am uffus mebla iḍuḍan xas yeger uraw anerfud ulac. I wakken isem ad yezg dima nnig tawenza n yixef neɣ n-wagdud, imdanen taggen-as lumayeṛ akken dima ad dlun ɣef lǧera-s. Mačči d tikelt neɣ snat i yeffeɣ lqum akken ad inadi ɣef yisem-is amer as-yerr lmendad i nekwa-s. Ulac abrid iweɛran ɣef iḍaren yettnadin isem , ulac ugur yesefcalen ulawen yebɣan ad ggen nekwa. Ahat d lḥewj ɣer tiffin n yiman i yeǧǧan amedyaz ad as yinni : « a tamurt-iw… lli-d lḥebs ɣef yisem-iw ! »
Nekk n-wamdan leqrar-is d- nekwa-s. Mebla nekwa yettɣimid « Nekk » d-iffer ur neddi d-ufruk-is. Maca akken a tilli nekwa, ilaq-as diɣen ula d netta-t agni anda ara tegg lmendad i yiman-is. Agni yettagen anṣib i nekwa d taferka anda ara gmun iẓuran-is akken ad ttaf lliqa n tudert s wacu ara tiddir teɣzi n wussan akked isaggasen. Taferka-agi tezmer ad tilli d tawacult ( wuɣur yezdew wamdan) d -adrum , d taddart , d-lɛarc neɣ tamurt (anda id illul wamdan). Deg aya nekwa tecba aseklu yeḥwaǧen akal akken ad yaff deg iciwi-s isufar s wacu ara yenerni yerna ad yewɛu ad yegger ixulaf s wacu ara tdum cetla-s. Leqrar tessa tmurt i tillin n « Nekk » , d netta i d-tidet n yal tamagit yellan. Anamek n wawal nettaf-it deg ifyar agi id yenna umedyaz s demma : « temurt d leqrar/ aḥlil n win ur tt-nesɛi/ seqsit aɛṭar/ netta awen –d yinni/ yerwa anemḍar / ur yeḥbis tikli/ mi d-teseqsa tewser/ wissen anda yeɣli ? »
Mebla areṣṣi n leqrar di tmurt, a tteḍru d nekwa am ubuqal yeɣlin yebḍa d iceqfan. Nekk n wamdan ad yeḍḥu d-amaɛlal imi ala di reḥba anda id yuggem abeḥri amenzu n tuddert id yettaf isufar yesehluyen ixef-is, yezuzunen agassen-is. Ɣer -nneɣ nekni s yeqbayliyen leqrar-is d tamurt n leqbayel. S tbut neɣ mebla tbut , ddaw leɛnaya n tafrit neɣ mebla netta-t leqbayel qqnen tillin-sen ɣer wakal ( anda id tturabben) ɣer udrar( anda id lullen) ɣer tmurt n leqbayel( anda iɛacen). Ur yelli ara s-ugacur i temsawalen leqbayel bay-gar-asen « araw n tmurt » ( aqvayli mi ara d yemager aqvayli-niḍen ur yessin ara, yeqqar-as mmi-s n tmurt). Tifrit n yiman ɣer leqbayel tettiǧhid s leqrar neɣ iẓuran i ten-icudden ɣer iderma-nsen, tudrin-nsen, idurar-nsen. Anamek agi amenzu n leqrar yettaf « Nekk » deg akal mačči d-izli id yettuɣal di tmedyazt taqvaylit. Amedya ifayar agi yettwasenen : « deg akal anda id mraṛɣeɣ » ( Matoub Luunes) neɣ « akal ansi id nefruri »( Lounis Ait Menguellet). Di lbal n yiqbayliyen akal d netta i d-tixmirt s wacu yesleɣ yixef n « Nekk-nsen » , d akal id as yeggan lmendad. Akal-agi anda tikwal « marren idamen » anda tikwal nniḍen « lḥan iḍaren » neɣ tikwal « swan-t tidiwin » d tansa n nekwa yezdin yal aqvayli ɣer inumak n yiman-is. Tansa-agi ( mehṣub tamurt) di yal lawan tettuɣled ɣer-s tmedyazt taqvaylit. Tikwal tuɣalin-agi tettili s tmena tusridt( amedyaz yettader-d tamurt n leqbayel ɛinani) amedya ifyar agi : « abeḥṛi siweḍ-asen slam/ i warrac akk tmurt-iw/ idurar n leqbayel/ dina yeɣlin watmaten-iw ». Tikwal-nniḍen mebla abder n tmurt, aciri yettili kan s lewhi. Amedya : « tellul-d i tmurt i nḥamel/ anda qqaren jmeɛliman » ( deg ifyar-agi s useqdec n wawal n « jmaɛliman » amedyaz yemlad anta i d-tamurt yeqṣed si tama, si tma nniḍen leqbayel ( mi ara sllan i yifyar-agi) fehmen anti id tamurt ɣef yuzzel wawal deg yimi n umedyaz ) neɣ amedya nniḍen « Deg idurar-ihin id netturrebba » ( dagi diɣen aseqdec n wawal n wadrar neɣ idurar d netta i d-imesenɛet n tmurt ɣef acu id yettmeslay umedyaz). Tikwal nniḍen aciri ɣer tmurt yettassed akken nniḍen. Aciri-agi yettaddem lliqa-s deg leɛwayed n timeti ansi id yuɣ aẓar. Amedya « adar n nnif », « akal n lejdud » , « tamurt n lɛaz akked lḥerma », « adrar n leɛnaya ». Deg usefru -ines « tamurt-iw » Lounis Ait Menguellet ur d yebdir-ara ula d yiwen ubrid isem n tmurt n leqbayel. Akken a tt-id yesenɛet isened ɣef udem n tmedurt n yeqbayliyen( s wayen yellan deg-sen yelha d wayen yellan deg-sen diri-t) akked tugniwn tekseb tmurt d wamek i tt-yemsel ugama : «kul taddart/ tccud azrar s-idurar/ icudden mebla imurar s-icerfan / tamurt-iw d-izurar/ ɣef idurar/ iccuden mebla imurar s- igenwan » neɣ diɣ « akka wid s-anga / nḥas akked dheb mmlalen/ akka wid s-anga tirugza d lɛib ttlallen ».
Deg akken d tamurt i yegan leqrar i nekwa, fell-as i yenǧer yisem yegan udem i timadit n wamdan, ɣef aya temdyazt taqvaylit tenǧer ifyar s demma akken a treṣṣi di tafrit( conscience) n yiqbaliyen anamek n « Nekk -nsen » akken ad yefti, ad yegmu ad iqazem acqirew n umezruy akked tixidas n zzman. Deg akka ad nnef tikwal tamurt ɣer imedyazen d dduḥ : « dduḥ ɣef i ncenu/aten deg udrar yulli », tikwal diɣen tamurt d-aɣbalu n tabɣest « idurar nedheɣ yiswen/ ṣṣut-iw anwa ur as-nesli ara ? », tikwal diɣ tettuɣal d tamwanest deg ussan n ṭlam akked tijuǧḥa « ay idurar n Ǧerǧer/ leɛca deg targit nemẓer » , neɣ « ma d-azal neɣ mazal/lmal ifud tura/ di tili ar d-anqeggel/deg udrar n Gerǧura », neɣ « ina-s muqel Ǧerǧera/ d-adrar n rehba/ din-a iɛacen yizmawen ». Ulac win is iḥulfan i yinumek n tmurt akked d azal-is deg usebddi n timadit am win umi tettwakes . Deg akkan yettwaḥrem seg ufezqi n leɛnaya tettera tmurt ɣef mmi-s, ahat ifyar -agi n Sliman Azem wwin anṣib meqran n-ucayuḍ ɣef akal akked tmurt imi akken qqaren ala win yewten d win yettwaten i yeẓran amek i tegga tiyita : « ay ɛasas n tala / aqli-yin deg yir liḥala/ ul-iw imena-d tamurt/ zehr-iw yenna-d ala »neɣ diɣ « qebleɣ tikli deg walluḍ/ axir ad ččeɣ abeluḍ/ wala akka d-aberrani » neɣ diɣen « tamurt-iw tin ɛazizen/ǧǧiɣ-kem mebla lebɣi-w/ nekk zedɣeɣ anda nniḍen/ ma kem-nni tezdeɣ ul-iw ».
Ɣef aya irekli i nezmer ad ninni: i wakken amdan ad yemǧazi netta akked Nekk ines, ad yeɛdel ixef-is d yiman-is, ur yettilli-ara d win yesḥurejdulen ɣef yir idaṛṛen deg abrid n tudert ( tin n wamdan neɣ n wagdud neɣ n tɣerma) ilaq –as nekwa. Nekwa tewwi-d ad teṣɛu isem. Akken ad tdum nekwa ilaq akal( tamurt/leqrar) ara tt-iḥerzen. Lebni n cetla yesutur deg wamdan tansa( amek ara yettweɛqal) akked d-agni i tudert ( tamurt). Win isuken tamuɣli ɣef tmedyazt n teqbaylit d inumak-agi meṛṛa a wukud ara d yemlil. Di wwec ad yegzu anwi i t-yillan!
H@S
SIWEL 172308 AVR 21